Την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ομιλία «Η ενσωμάτωση της λειτουργικής διάστασης του πολιτισμού σε πολιτικές δημόσιας υγείας: το πρόγραμμα της Πολιτιστικής Συνταγογράφησης» απηύθυνε ο Υφυπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Νικόλας Γιατρομανωλάκης την τελευταία ημέρα του συνεδρίου.
Ξεκινώντας με την παραδοχή ότι δεν είναι κάτι αναμενόμενο να βλέπει κανείς έναν εκπρόσωπο του υπουργείου πολιτισμού σε ένα συνέδριο υγείας, κ. Γιατρομανωλάκης δήλωσε ότι θα παρουσιάσει όσο το δυνατόν πιο τεκμηριωμένα στοιχεία για τον ρόλο του πολιτισμού στη δημόσια υγεία, ένα θέμα το οποίο είναι εντελώς σύγχρονο και σημερινό, αλλά και πάρα πολύ παλιό. Εξηγώντας, έφερε ως παράδειγμα το θέατρο της αρχαίας Επιδαύρου, το οποίο στην πραγματικότητα αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου ιατρικού συμπλέγματος, του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Η παρακολούθηση θεατρικών και μουσικών αγώνων ήταν υποχρεωτικό μέρος της θεραπείας των ασθενών, καθώς πίστευαν ότι η εμπειρία αυτή συντελούσε στη λεγόμενη «κάθαρση».
Σήμερα, 2.500 χρόνια μετά, το ευρωπαϊκό γραφείο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) έχει εκπονήσει μια ανασκόπηση χιλιάδων ερευνητικών μελετών για τον ρόλο της τέχνης και του πολιτισμού στην υγεία και την ευεξία του ατόμου. Η μελέτη ανασκόπησης έδειξε με τον πλέον τεκμηριωμένο τρόπο ότι οι τέχνες επιδρούν θετικά τόσο στην ψυχική όσο και στη σωματική υγεία, καθώς παρέχουν αισθητηριακή ενεργοποίηση, ανάπτυξη της φαντασίας, επίκληση του συναισθήματος, γνωστική διέγερση, αλλά και κοινωνική αλληλεπίδραση και σωματική δραστηριότητα, δρώντας έτσι σε ψυχολογικό, φυσιολογικό, κοινωνικό και συμπεριφορικό επίπεδο. Αυτό ισχύει σε όλο το φάσμα της φροντίδας υγείας, από την πρόληψη (π.χ. βρεφική και παιδική ανάπτυξη, συμπεριφορές που προάγουν την καλή υγεία) έως τη θεραπεία (π.χ. νευροαναπτυξιακές διαταραχές, καρκίνος και καρδιαγγειακά νοσήματα, οξείες καταστάσεις, ψυχικές ασθένειες, φροντίδα στο τέλος της ζωής), τόσο για τους ίδιους τους ασθενείς όσο και για τους φροντιστές τους και τον περίγυρό τους.
Αυτήν τη στιγμή υπάρχουν 17 χώρες σε όλο τον κόσμο που έχουν αναπτύξει προγράμματα πολιτιστικής ή κοινωνικής συνταγογράφησης (η διαφορά μεταξύ των δύο είναι ότι η κοινωνική συνταγογράφηση περιλαμβάνει και τη συμμετοχή σε ομίλους διαφόρων δραστηριοτήτων). Πρωτοπόρος ήταν το Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά παραδείγματα έχουμε επίσης από τις ΗΠΑ, τον Καναδά, τη Γερμανία, τη Δανία, την Ολλανδία, τη Σουηδία, τη Φινλανδία, την Ιρλανδία, την Ισπανία, την Πορτογαλία, την Κίνα, τη Ν. Κορέα, τη Σιγκαπούρη, την Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία και την Ιαπωνία. Μελέτες έχουν δείξει πως περίπου το 20% των επισκέψεων στον γενικό ιατρό δεν αφορούν σε αμιγώς ιατρικά θέματα. Έτσι, στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο γενικός ιατρός μπορεί να παραπέμψει τον ασθενή σε υπηρεσίες κοινωνικής συνταγογράφησης, οι οποίες με τη σειρά τους τον εντάσσουν σε διάφορες ομάδες.
Στο σημείο αυτό, ο κ. Γιατρομανωλάκης παρουσίασε τα αποτελέσματα μιας σειράς ερευνών που έχουν δείξει την επίδραση των πολιτιστικών δράσεων στην υγεία του ανθρώπου. Βρετανική έρευνα έχει δείξει ότι η συχνότερη συμμετοχή σε πολιτιστικές δράσεις αυξάνει το προσδόκιμο ζωής. Μια άλλη έρευνα έδειξε ότι δύο ομάδες δραστηριοτήτων, οι επισκέψεις σε αίθουσες τέχνης και μουσεία και η παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων, συναυλιών και όπερας, παρείχαν μια στατιστικά σημαντική βελτίωση της μνήμης και της γνωστικής λειτουργίας, ενώ αντιθέτως κάτι τέτοιο δεν παρατηρήθηκε με την παρακολούθηση σινεμά και τηλεόρασης – η διά ζώσης εμπειρία, δηλαδή, κάνει τεράστια διαφορά, σχολίασε ο κ. Γιατρομανωλάκης. Μια τρίτη έρευνα έδειξε ότι η μεγαλύτερη συχνότητα συμμετοχής σε κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες αυξάνει τα χρόνια ζωής που μπορεί να ζήσει κάποιος προτού εμφανίσει κίνδυνο άνοιας. Μια άλλη έρευνα, τέλος, έδειξε μείωση των επιπέδων συναισθηματικής (εσωτερικευμένης) και κοινωνικής μοναξιάς, μετά 3 μήνες, σε άτομα που συμμετείχαν σε προγράμματα πολιτιστικής συνταγογράφησης.
Πέρα, όμως από την επίδραση στην υγεία και την ευεξία των ανθρώπων, τα προγράμματα πολιτιστικής συνταγογράφησης έχουν οφέλη και για το σύστημα υγείας, καθώς μειώνουν τον φόρτο εργασίας των ιατρών. Έρευνα στο Shrophshire του Ην. Βασιλείου έδειξε ότι μειώνουν τα ιατρικά ραντεβού κατά 48%, τις μη προγραμματισμένες νοσοκομειακές εισαγωγές κατά 58% και τη διάρκεια των ιατρικών ραντεβού κατά 60%. Μελέτη ROI (μελέτη επιστροφής επί της επένδυσης) έχει δείξει ότι κάθε 1 λίρα που δαπανάται για κοινωνική συνταγογράφηση επιστρέφει 2,30 λίρες σε εξοικονόμηση πόρων, ενώ άλλη πιο εστιασμένη αντίστοιχη μελέτη έδειξε ότι κάθε 1 δολάριο που δαπανάται για πρόγραμμα συμμετοχικού τσίρκου για παιδιά (τσίρκο με ακροβατικά με συμμετοχή των ίδιων των παιδιών) επιστρέφει 7 δολάρια.
Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, τόσο ο τομέας του πολιτισμού όσο και ο τομέας της υγείας έχουν πληγεί. Στον τομέα του πολιτισμού έχουν μειωθεί τα έσοδα και έχουν μετατοπιστεί οι πόροι και έχει δημιουργηθεί ανάγκη για εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης. Αυτό έχει οδηγήσει ωστόσο σε μια μετατόπιση της αντίληψης σχετικά με τον πολιτισμό, η οποία ανέδειξε τον λειτουργικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει. Όσον αφορά την υγεία, έχουν αυξηθεί οι πιέσεις στο σύστημα υγείας, παρατηρείται αυξητική τάση των ψυχικών νοσημάτων μετά την πανδημία, καθώς και υπερκατανάλωση φαρμάκων, ενώ πολλή συζήτηση γίνεται, κυρίως στο εξωτερικό, για τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο της συνταγογράφησης, πέραν του οικονομικού αντίκτυπου.
Χάρη στα πολύτιμα εργαλεία που παρέχει πλέον το Ταμείο Ανάκαμψης, το υπουργείο πολιτισμού ανέπτυξε και υπέβαλε πρόταση προς το υπουργείο υγείας για την ανάπτυξη προγράμματος πολιτιστικής συνταγογράφησης. Κάποια περιστασιακά προγράμματα δραματοθεραπείας ή μουσικοθεραπείας υπήρχαν ήδη, αλλά δεν είχε μετρηθεί και αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητά τους στη χώρα μας, ούτε ήταν σίγουρο ότι ακολουθούν τα σωστά πρωτόκολλα. Έτσι, στη θέση τους επιχειρήθηκε να αναπτυχθεί μια ολιστική και ενιαία πολιτική, η οποία θα βασίζεται σε συνεργασία του τομέα της υγείας με τον τομέα του πολιτισμού. Πρόκειται, λοιπόν, για μια διυπουργική πρωτοβουλία, η οποία ξεκίνησε το 2021, με την υπογραφή μνημονίου συνεργασίας μεταξύ των δύο υπουργείων, και η οποία έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα του Ταμείου Ανάκαμψης. Μέσα από αυτήν, θα μετασχηματιστούν τόσο οι πολιτιστικοί όσο και οι υγειονομικοί φορείς και θα αναπτυχθεί συνέργεια μεταξύ των επαγγελματιών πολιτισμού και των επαγγελματιών υγείας, προκειμένου να θεσμοθετηθεί μια νέα πολιτική: η πολιτιστική συνταγογράφηση.
Σε μια πρώτη φάση για την υλοποίηση αυτού του σχεδίου περιλαμβάνεται ένα ερευνητικό σκέλος, το οποίο βρίσκεται αυτήν τη στιγμή σε φάση έγκρισης από το Ταμείο Ανάκαμψης, με ένα πρόγραμμα περίπου 2,5 εκ. ευρώ. Θα οριστεί ομάδα εργασίας με άτομα τόσο από τον τομέα του πολιτισμού όσο και από τον τομέα της υγείας η οποία θα αναλάβει το ερευνητικό σκέλος, το οποίο προς το παρόν θα δώσει ιδιαίτερη έμφαση στην ψυχική υγεία, ενώ υπεύθυνο θα είναι το ΕΠΙΨΥ (Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής). Μέρος του ερευνητικού σκέλους είναι και ο σχεδιασμός ενός πλαισίου για το πρόγραμμα πολιτιστικής συνταγογράφησης, δεδομένου ότι πρόκειται για έναν εντελώς νέο θεσμό που θα λειτουργεί παράλληλα με την κλασική συνταγογράφηση. Στη συνέχεια, θα υπάρξουν πιλοτικά έργα από πολιτιστικούς φορείς και από φορείς υγείας. Θα προκηρυχθεί πρόσκληση με όρους του Ταμείου Ανάκαμψης, ύψους 5,5 εκ. ευρώ, ώστε να περάσουμε στη φάση της υλοποίησης και φυσικά στην ίδια τη λειτουργία του προγράμματος, ενώ θα ακολουθήσει η φάση ελέγχου και επαλήθευσης, προκειμένου να τεκμηριωθεί η αποτελεσματικότητα του προγράμματος.
Ο ορισμός του πλαισίου του νέου συστήματος είναι πολύ σημαντικός. Στο πρόγραμμα δεν μπορεί να ενταχθεί οποιαδήποτε πολιτιστική δραστηριότητα, από οποιονδήποτε πάροχο. Θα πρέπει να οριστούν όροι και προϋποθέσεις σχετικά με το ποιες δραστηριότητες είναι επιλέξιμες, ποιος πάροχος είναι κατάλληλος για αυτές τις υπηρεσίες, ποιας ειδικότητας γιατροί θα μπορούν να τις συνταγογραφούν, για ποιες νόσους προβλέπεται η πολιτιστική συνταγογράφηση, για ποιους ασθενείς και με ποια κριτήρια και σε ποια φάση της φροντίδας υγείας (π.χ. πρόληψη, θεραπεία). Επίσης θα πρέπει να αποσαφηνιστούν τα χαρακτηριστικά αυτής της διαδικασίας. Αν, για παράδειγμα, μιλάμε για μουσικοθεραπεία, πόσες συνεδρίες προβλέπονται; Στη συνέχεια θα πρέπει να οριστεί η διαδικασία της συνταγογράφησης ανά βήμα, με ενσωμάτωση αυτών των δράσεων στην ΗΔΙΚΑ. Αυτό περιλαμβάνει και μια νομική διάσταση, καθώς τίθενται θέματα συναίνεσης και απορρήτου, ενώ θα πρέπει επίσης να δημιουργηθούν μητρώα παρόχων, μητρώα επαγγελματιών, μητρώα υγείας κ.λπ. Θα πρέπει επίσης να διασφαλιστεί η διαλειτουργικότητα των συστημάτων, με ένταξη των πολιτιστικών φορέων ως παρόχων υπηρεσιών υγείας στο πρόγραμμα συνταγογράφησης. Τέλος, να εφαρμοστεί παρακολούθηση και έλεγχος, δηλαδή να μετρηθεί η αποτελεσματικότητα όλων αυτών των δράσεων μέσω κατάλληλα διαμορφωμένων πρωτοκόλλων, καθώς και μέσω ερωτηματολογίων προς πολλαπλούς αποδέκτες (θα απαντήσουν οι ασθενείς, οι επαγγελματίες υγείας και οι πολιτιστικοί φορείς-πάροχοι των υπηρεσιών).
Στο τελευταίο μέρος της ομιλίας του, ο κ. Γιατρομανωλάκης παρουσίασε τρία παραδείγματα δράσεων που εξετάζονται αυτήν τη στιγμή από το υπουργείο πολιτισμού. Το ένα είναι ένα ειδικό πρωτόκολλο που έχει αναπτύξει το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης για άτομα που είναι στο φάσμα του αυτισμού και το οποίο λειτουργεί ήδη. Το πρόγραμμα αυτό επιτρέπει στα άτομα αυτά, τα οποία μπορεί να είναι φωτοευαίσθητα ή ηχοευαίσθητα, να πλοηγηθούν μέσα στο μουσείο με ειδικούς χάρτες, με ειδική σήμανση που υπάρχει μέσα στο μουσείο, να προετοιμάσουν την επίσκεψή τους και να έχουν μια εμπειρία η οποία θα τους είναι ευχάριστη και θετική αντί να τους προκαλέσει περισσότερο στρες και άγχος. Χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα αυτό ως βάση, και σε συνεργασία με καλλιτέχνες και επαγγελματίες ψυχικής υγείας, στόχος είναι να αναπτυχθεί ένα πρόγραμμα που θα βοηθά άτομα τα οποία δυσκολεύονται να μιλήσουν για το τραύμα τους να ανοιχτούν μέσα από την κινητοποίηση των αισθήσεων μέσω της τέχνης. Ένα δεύτερο πρόγραμμα που εξετάζει το υπουργείο πολιτισμού είναι ένα πρόγραμμα που έχει αναπτύξει το Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με φορείς υγείας της Θεσσαλονίκης σχετικά με την επίδραση της μουσικής στα άτομα με νόσο του Πάρκινσον και, πιο συγκεκριμένα, την επίδραση των ηχητικών κυμάτων στο βάδισμα των ατόμων με νόσο του Πάρκινσον. Ένα άλλο πρόγραμμα αναπτύσσεται πάλι στη Θεσσαλονίκη, στο MOMus (Μητροπολιτικός Οργανισμός Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης), το οποίο αυτήν τη στιγμή διαπραγματεύεται με δύο κρατικά νοσοκομεία προκειμένου να συνεργαστούν για ένα πρόγραμμα για ογκολογικούς ασθενείς. Το πρόγραμμα αυτό θα αποβλέπει στην παρηγορητική φροντίδα, αλλά και στην ενδυνάμωση των ογκολογικών ασθενών, καθώς είναι πλέον αποδεδειγμένο ότι η καλή ψυχολογική διάθεση των ογκολογικών ασθενών παίζει πάρα πολύ μεγάλο ρόλο στο πώς αντιμετωπίζουν το ιατρικό τους πρόβλημα.
Τα παραπάνω παραδείγματα είναι ενδεικτικά, καθώς, όπως υπενθύμισε ο κ. Γιατρομανωλάκης, θα προκηρυχθεί πρόσκληση για προγράμματα, ύψους 5,5 εκ. ευρώ, μέσω της οποίας πολιτιστικοί φορείς σε συνεργασία με φορείς υγείας θα μπορέσουν να υποβάλουν προτάσεις για να συμμετάσχουν στα πιλοτικά προγράμματα.
Ο κ. Γιατρομανωλάκης ολοκλήρωσε την ομιλία του τονίζοντας για μία ακόμη φορά πως πρόκειται για ένα ολιστικό πρόγραμμα, επικουρικό των κλασικών δημόσιων πολιτικών υγείας που ακολουθούνται αυτήν τη στιγμή στη χώρα μας, το οποίο θα είναι από τα πλέον πρωτοποριακά και καινοτόμα, όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και παγκοσμίως, δεδομένου ότι θα είναι ενταγμένο στο σύστημα συνταγογράφησης και θα εφαρμόζεται, όχι σε τοπική, αλλά σε εθνική κλίμακα.
